ربا: بررسی جامع از منظر تاریخی، شرعی، قانونی، فلسفی و اخلاقی

مقدمه

ربا، دریافت سود یا بهره از پول یا کالای قرض داده شده، موضوعی پیچیده و چندوجهی است که از دیرباز در جوامع مختلف بشری مطرح بوده و همواره مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. در این مقاله، به بررسی جامع ربا از منظر تاریخی، شرعی، قانونی، فلسفی و اخلاقی می‌پردازیم.

تعریف ربا

ربا در لغت:

ربا در لغت به معنای “زیاد شدن” و “افزونی” است. ریشه این کلمه به زبان عربی باز می‌گردد و در قرآن کریم نیز به کار رفته است.

ربا در اصطلاح:

در اصطلاح فقهی، ربا به دو نوع کلی تقسیم می‌شود:

ربا قرضی: دریافت سود یا بهره از پول یا کالای قرض داده شده. به عبارت دیگر، زمانی که فردی به دیگری پول یا کالایی را قرض می‌دهد و در مقابل، شرط می‌کند که وام‌گیرنده مبلغی بیشتر از اصل قرض را به عنوان سود یا بهره بازپرداخت کند، رباخواری اتفاق افتاده است.

ربا معاملی: مبادله دو کالای همجنس با مقدار یا کیفیت متفاوت به شرطی که یکی از دو طرف معامله، از دیگری بیشتر دریافت کند. به عنوان مثال، مبادله یک کیلوگرم گندم با دو کیلوگرم گندم، ربا محسوب می‌شود.

نکاتی در مورد تعریف ربا:

ربا فقط در مورد پول و طلا و نقره نیست، بلکه شامل هر کالای مکیل و موزون (قابل پیمانه‌گیری و وزن کردن) مانند گندم، جو، خرما و… می‌شود. شرط دریافت سود یا افزایش در معامله یا قرض، رکن اصلی ربا است.

ربا در اسلام به طور کامل حرام است و طبق فتوای مراجع در سه مورد حرام نیست:

۱- بین پدر و فرزند

۲- بین زن و شوهر

۳- ربا گرفتن مسلمان از کافر

تاریخچه ربا

سابقه ربا به دوران باستان باز می‌گردد. شواهدی از وجود رباخواری در سومر باستان، یونان و روم باستان وجود دارد. در آن دوران، رباخواری به عنوان یک روش رایج برای کسب درآمد و افزایش ثروت شناخته می‌شد.

در قرون وسطی، رباخواری توسط کلیسای کاتولیک ممنوع شد. این ممنوعیت به دلیل تفسیر ربا به عنوان بهره‌کشی از فقرا بود. با این حال، رباخواری همچنان در بین یهودیان و مسلمانان به طور پنهانی انجام می‌شد.

دوران مدرن، رباخواری به تدریج قانونی شد. در اروپا، این اتفاق در قرن هفدهم رخ داد. ایالات متحده، رباخواری در قرن نوزدهم قانونی شد.

علل و عوامل پیدایش ربا:

نیاز به نقدینگی و سرمایه طمع و حرص ثروت

عدم وجود قوانین و مقررات مناسب ناآگاهی از احکام شرعی

مضرات و پیامدهای ربا:

ظلم به وام‌گیرنده و تحمیل بار مالی اضافی بر او ایجاد وابستگی وام‌گیرنده به وام‌دهنده

کند شدن رشد اقتصادی ایجاد بی‌عدالتی اجتماعی

ترویج فرهنگ سودجویی

آیات قرآن در مورد ربا:

حضرت حق در سوره بقره، آیه 275و سوره آل عمران، آیه 130:  در خصوص حرمت ربا سخن گفته است

همچنین احادیث زیادی در حرمت ربا وجود دارد.

. ابعاد فلسفی ربا:

از دیدگاه فلسفی، ربا نشان‌دهنده ناعدالتی اقتصادی است. این عمل با اصول عدالت اجتماعی و اخلاقیات تضاد دارد و می‌تواند به تضعیف اعتماد عمومی به نظام اقتصادی و اجتماعی منجر شود.

ابعاد اخلاقی ربا:

در ابعاد اخلاقی، ربا به عنوان عملی ناپسند و ناعادلانه مورد نظر قرار می‌گیرد. اخلاق ادیان ابراهیمی توصیه می‌کند که از ربا خودداری کنند و روابط مالی خود را بر اساس اصول عدالت و اخلاقیات بنیان نهند.

وضعیت ربا در اقتصادهای سوسیالیستی و سرمایه داری:

در اقتصادهای سوسیالیستی، مفهوم ربا به عنوان نماد سرمایه داری و استثمار سودآور تلقی می‌شود که با اصول توزیع عادلانه منابع و دولتی شدن بخش‌هایی از اقتصاد تضاد دارد. در حالی که در اقتصادهای سرمایه داری، ربا به عنوان عملی اقتصادی طبیعی و بخشی از فعالیت‌های بانکی و مالی تلقی می‌شود که با اصول تقسیم سود و زیان در این نظام‌ها سازگار است.

 تأثیر ربا بر جامعه و اقتصاد:

ربا به عنوان یکی از عوامل ناعدالتی اقتصادی می‌تواند به تضعیف اعتماد عمومی به نظام اقتصادی و اجتماعی منجر شود. این امر می‌تواند منجر به ایجاد تفاوت‌های اجتماعی و تشدید نابرابری‌های اقتصادی شود.

 تدابیر و راهکارها در برابر ربا:

برای مقابله با ربا، نظام‌های مالی و اقتصادی می‌توانند به ترویج آگاهی و آموزش در مورد مخاطرات و ضررهای این عمل، تنظیم قوانین و مقررات سخت‌گیرانه و ترویج سیاست‌های توسعه‌ای و عدالت‌طلبانه متمرکز شوند.

مجازات ربا در قانون ایران

در ماده 595 قانون مجازات اسلامی، هرگاه شرایط تحقق ربا در دادن و گرفتن ربا برای مراجع قانونی در صورت اثبات جرم محرز شود. فرد ربا گیرنده، ربا دهنده و واسطه ها متناسب با میزان جرم به مجازات های مثل ۶ ماه تا ۳ سال حبس تعزیری، ۷۴ ضربه شلاق تعزیری و پرداخت جزایی نقدی معادل مال ربا محکوم میشوند.

 تأثیرات ربا بر امنیت مالی و اقتصادی فردی:

ربا می‌تواند به تضعیف امنیت مالی و اقتصادی فردی منجر شود، زیرا ممکن است باعث بدهی‌های بزرگ و عدم توانایی در پرداخت آنها شود که به دور از توجیهات اسلامی و اخلاقی است.

 اهمیت تحقق عدالت اقتصادی:

برای جلوگیری از ربا و تضمین عدالت اقتصادی، اهمیت توسعه اقتصادی عادلانه و توزیع عادلانه منابع و ثروت بین اقشار جامعه و نظارت دولتی بر بازار و نظام مالی بیشتر مورد تأکید قرار می‌گیرد.

 نتیجه‌گیری:

مفهوم ربا در ادیان ابراهیمی و در اقتصادهای سوسیالیستی و سرمایه داری، به عنوان یکی از مسائل پراهمیت و مورد توجه قرار دارد. از مسلمانان، یهودیان و مسیحیان توصیه می‌شود که در تمامی امور مالی و اقتصادی، از ربا خودداری کنند و سعی کنند تا با رعایت اصول اخلاق و عدالت، زندگی مالی سالمی را ایجاد کنند. از سوی دیگر، نظام‌های اقتصادی می‌بایست با استفاده از سیاست‌ها و تدابیر مختلف، برای مقابله با ربا و تضمین عدالت اقتصادی تلاش کنند.

تآلیف: سامان پاینده‌پور